μαντική

Η ικανότητα πρόβλεψης των μελλούμενων. Αποτέλεσε θεμελιώδη ενότητα για πολλές θρησκείες της αρχαιότητας, καθώς μέσω αυτής επιτυγχανόταν άμεση επαφή με τις θεότητες. Εμφανίζοντας κάποια σημεία ή μέσω του στόματος των μάντεων, οι θεοί γνωστοποιούσαν στον άνθρωπο τη θέλησή τους και τον δρόμο προς την ικανοποίηση αυτής. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί ότι για κάθε θυσία που εκτελούσαν, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ένιωθαν την ανάγκη να προστρέχουν στη βοήθεια μάντεων για να μάθουν κατά πόσο εκείνη είχε γίνει αποδεκτή· σε αρνητική περίπτωση, η θυσία επαναλαμβανόταν. Γενικά, στις θρησκείες του παρελθόντος κάθε κρίσιμη κατάσταση απαιτούσε την επέμβαση ενός μάντη (ή ιερέα-μάντη) ο οποίος εξηγούσε τις αιτίες της κρίσης (το γεγονός που είχε διαταράξει την προϋπάρχουσα ισορροπία και το οποίο συνήθως αποτελούσε προσβολή κάποιου θεού), ποιος ήταν ο θεός που είχε προσβληθεί και τι χρειαζόταν για να ανακτηθεί η θεϊκή εύνοια. Γνωστό στην περίπτωση αυτή είναι το εναρκτήριο επεισόδιο της Ιλιάδας: οι Έλληνες που πολιορκούσαν την Τροία πεθαίνουν από λοιμό· ο μάντης Κάλχας εξηγεί ότι αυτό συμβαίνει εξαιτίας μιας προσβολής που είχε γίνει στον θεό Απόλλωνα και υποδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο θα γίνει η εξιλέωση. Στους ιστορικούς χρόνους αξίζει να αναφερθει ο σπουδαιότατος ρόλος που διαδραμάτισε το απολλώνιο μαντείο των Δελφών στον ελλαδικό χώρο. Σε αυτό μπορούσαν να απευθυνθούν όσο οι πόλεις όσο και οι ιδιώτες, γεγονός που αποτελούσε μια κοινή ηθικοθρησκευτική πρακτική σε ολόκληρο τον ελληνισμό. Αντίθετα, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες προσπάθησαν να περιορίσουν τη διάδοση της μ., γιατί οδηγούσε σε επικίνδυνες πράξεις στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο: όποιοι συμβουλεύονταν μάντεις σχετικά με το μέλλον του αυτοκράτορα και του κράτους τιμωρούνταν με θάνατο. Οι εξ αποκαλύψεως θρησκείες είναι αντίθετες προς οποιαδήποτε μορφή μ., γιατί έρχεται σε αντίθεση με την αποκάλυψη. Βέβαια, παρεμφερείς μορφές μ. επέζησαν με άλλες μορφές και ονομασίες, με πιο γνωστές τις αστρολογικές προβλέψεις. Στις ανιμιστικές θρησκείες η μ., αν και παίρνει διάφορες όψεις, ανταποκρίνεται πάντοτε στον σκοπό του να γνωστοποιήσει στον άνθρωπο εκείνο που πρέπει να κάνει σε περίπτωση οποιασδήποτε μορφής κρίσης. Ο αφρικανικός λαός των Βέντα, η θρησκεία των οποίων βασίζεται στη λατρεία των προγόνων και όχι στη λατρεία θεοτήτων, προσφεύγει στον μάντη όταν αναζητείται θεραπεία για μία κρίσιμη κατάσταση (όπως μία αρρώστια)· εκείνος αναζητεί ανάμεσα στους πρόσφατους νεκρούς της οικογένειας εκείνον που πρέπει να ανακηρυχθεί πρόγονος και τον υποδεικνύει τότε στους ενδιαφερόμενους, οι οποίοι από τη στιγμή εκείνη καθορίζουν μία λατρεία που θα διατηρηθεί και μετά τη λύση της κρίσης. Η μ. δεν είναι πάντοτε συνδεδεμένη με την προσφυγή σε εξωανθρώπινα όντα, όπως οι θεοί, οι πρόγονοι ή τα πνεύματα. Υπάρχουν μαντικές τελετουργίες, οι οποίες μπορούν να πραγματοποιηθούν από τον οποιονδήποτε που επιθυμεί να αντιμετωπίσει κάποιο πρόβλημα που προέκυψε. Τυπολογικά, η μ. χωρίζεται σε αντικειμενική και εμπνευσμένη: η πρώτη βασίζεται στην ερμηνεία αντικειμενικών σημείων, ενώ η δεύτερη προϋποθέτει την ενέργεια ενός προσώπου (μέντιουμ), το οποίο δίνει απαντήσεις κάτω από την επίδραση ενός πνεύματος ή ενός θεού. Με τη σειρά της, η αντικειμενική μ. διαιρείται σε προκαλούμενη και μη προκαλούμενη. Η μη προκαλούμενη μ. ερμηνεύει τα σημεία που εμφανίζονται χωρίς της ανθρώπινη παρέμβαση: πετάγματα πουλιών (ορνιθομαντεία), εκλείψεις, βροντές και άλλα ατμοσφαιρικά φαινόμενα, ασυνήθη συμβάντα οποιουδήποτε είδους, στα οποία περιλαμβάνονται και τα προειδοποιητικά όνειρα (ονειρομαντεία) και χαρακτηριστικές θέσεις και κινήσεις των άστρων (αστρολογία). Η προκαλούμενη μ. χρησιμοποιεί διάφορα μέσα: ζάρια ή κλήρους (κληρομαντεία), βέλη ή ριπτόμενα όπλα γενικά (βελονομαντεία) ή ράβδους (ραβδομαντεία). Οι μορφές της αντικειμενικής μ. φαίνονται πιο αρχαϊκές από εκείνες της εμπνευσμένης μ. Αυτή, ανταποκρινόμενη σε μια θρησκευτική αντίληψη που γενικά δεν μπορεί να δεχτεί την καθοριστική επέμβαση μιας και μόνης περίπτωσης, αρνείται σχεδόν πάντοτε την αντικειμενική μ. και την τοποθετεί στο περιθώριο της πραγματικής θρησκείας, στο πεδίο της δεισιδαιμονίας. Στην αρχαιότητα, οι μάντεις αποτελούσαν τους ερμηνευτές της θείας βούλησης. Με την πάροδο των αιώνων, ο όρος κατέληξε να σημαίνει οποιοδήποτε πρόσωπο προικισμένο ή που πιστεύεται ότι είναι προικισμένο με εξωφυσικές ή απόκρυφες ικανότητες γνώσης: πρόγνωση του μέλλοντος, αντίληψη της πραγματικότητας ή γεγονότων μακρινών στον χώρο ή στον χρόνο, προσδιορισμός των καταλληλότερων μέσων για τη λύση ορισμένων καταστάσεων κ.ά. Από την άποψη αυτή, οι μάντεις μπορούν να υπαχθούν σε εξαιρετικά ποικίλες κατηγορίες: ερμηνευτές των χρησμών στην αρχαιότητα, ερμηνευτές των ουράνιων φαινομένων ή της συμπεριφοράς ορισμένων ζώων, εκείνοι που εξετάζουν τα σπλάγχνα των θυσιαζόμενων ζώων κ.ά. Παρά την γενίκευση, όμως, μάντεις καλούνται εκείνοι που ασκούν επαγγελματικά, είτε ατομικά είτε σε σχέση με την κοινότητα, την τέχνη που προέρχεται από τις εξαιρετικές δυνάμεις της γνώσης τους: έτσι, άτομα που αποκαλύπτουν εξωφυσιολογικές ικανότητες γνώσης συγκαταλέγονται στους μάντεις μόνο εφόσον κυριαρχούν κατά κάποιον τρόπο στις ικανότητές τους και τις χρησιμοποιούν κατά βούληση, έστω και αν αυτή η ελεγχόμενη χρήση τους απαιτεί ένα ποικίλο σύστημα κανόνων ή περιστάσεων. Αντίθετα, δεν μπορούν να θεωρηθούν μάντεις τα άτομα στα οποία οι ικανότητες αυτές εκδηλώνονται σποραδικά και ανεξάρτητα από τη θέλησή τους. Στις περισσότερες ασιατικές χώρες η εμμονή στην αρχαία μαγικοθρησκευτική πρακτική ευνοεί την πίστη στους μάντεις.

* * *

η (Α μαντική)

η τέχνη τού μάντη, η ικανότητα να προλέγει κάποιος τα μέλλοντα ή να αποκαλύπτει τα άγνωστα («τρόπους τε πολλοὺς μαντικῆς ἐστοίχισα», Αισχύλ.).

[ΕΤΥΜΟΛ. Ουσιαστικοποιημένος τ. τού θηλ. τού επιθέτου μαντικός].